Stalin’den öğrenilebilecek şeyler

"Bugün pek çok insan hala şaşırıyor: Birkaç ay içinde tüm endüstrinin yaklaşık üçte birini uzun mesafelere (bin kilometre ve daha fazla) taşımayı nasıl başardık?"

SSCB, II. Dünya Savaşı'nın başlamasıyla birlikte, olağanüstü bir hızla ve ölçekte sanayi tesislerini ve işçileri doğuya taşıyarak, savaş ekonomisine geçişi başarıyla gerçekleştirdi ve bu hareket, savaşın seyrini değiştiren kritik bir stratejik hamle oldu.

---

Stalin’den öğrenilebilecek şeyler

Valentin Katasonov, Svobovnaya Pressa

Ders kitapları ve referans kaynakları, Sovyetler Birliği’nin milli ekonominin kalkınması için toplam 13 beş yıllık plan (sosyo-ekonomik kalkınma planları) uyguladığını belirtir. Resmi kayıtlara göre durum tam olarak böyledir.

SSCB Devlet Planlama Teşkilatı (Gosplan) beş yıllık planları hazırlar, ülkenin en yüksek yasama organı olan Halk Temsilcileri Kongresi de bunları onaylardı. Beş yıllık planların çoğu, yasama onayından önce parti kongrelerinde (Sovyetler Birliği Komünist Partisi–SBKP) siyasi onay alırdı. Bu planların üçü savaş öncesinde, diğer onu ise savaş sonrasında uygulandı.

Tarih ve ekonomi kitaplarında en çok ilk iki beş yıllık plandan bahsedilir: 1928-1932 ve 1933-1937 dönemlerini kapsayan sosyalist sanayileşme planları. Birinci beş yıllık planda 1500’den fazla, ikinci beş yıllık planda ise 4500’den fazla sanayi işletmesi faaliyete geçti. İlk planın sloganı “Teknoloji her şeyi belirler!” İken, ikincisininki “İnsan gücü her şeyi belirler!” idi. Bu planların sonucunda SSCB, sanayi üretiminde dünyada ABD’den sonra ikinci sıraya yükseldi.

Üçüncü beş yıllık dönem genellikle askeri seferberlik dönemi olarak anılır ve “Yakala ve geç!” sloganıyla yürütülmüştür. Dördüncü plan ise savaş sonrası ilk dönem olup yeniden yapılanma dönemi olarak adlandırılır. Bu planın sloganı “Dört yılda beş yıl!” idi. İlk beş yıllık planların Stalin’in aktif katılımıyla hazırlanmış olması dikkat çekicidir. Stalin, bu planların uygulanmasını da yakından takip etmiştir (beşinci beş yıllık plan hariç, zira Stalin'in vefatı bu planın ortasına denk gelmiştir).

13 beş yıllık planın tamamının sonuçlandırılamamış olması önemli bir husustur. Özellikle üçüncü ve on üçüncü planlardan bahsediyoruz. Üçüncü Beş Yıllık Plan 1938’de başladı ve Mart 1939’da Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin XVIII. Kongresi’nde siyasi onay aldı.

Bu planın amacı sanayileşmeden ziyade Sovyet devletinin savunma kapasitesini güçlendirmek olarak belirlenmişti. Plan, üç buçuk yıl süreyle uygulandı ve 22 Haziran 1941’de Nazi Almanya’sının ani saldırısıyla kesintiye uğradı. Bu süre zarfında 3000’den fazla sanayi kuruluşu faaliyete geçirildi. Üstelik yaklaşan savaş koşulları göz önüne alınarak, bu tesislerin önemli bir kısmı ülkenin doğu bölgelerinde inşa edildi.

Üçüncü Beş Yıllık Plan'ın uygulanmasına “ara verildiği” an ile dördüncüsünün (1946’da) başlaması arasında dört buçuk yıl geçti.

Son olarak, on üçüncü beş yıllık plan hiç uygulamaya konulamadı. 1991-1995 dönemi için tasarlanan bu plan, 1990 yılında SSCB Halk Temsilcileri Birinci Kongresi’nde kabul edildi. Fakat ülke o sırada “Stalinist ekonominin” nihai çöküşünü yaşamaktaydı.

Merkezi yönlendirici planlamanın imkânsız hale geldiği bir piyasa ekonomisine geçiş süreci yaşanıyordu. Bu durum, Mart 1986’da SBKP’nin 27. Kongresi'nde kabul edilen ve 1986-1990 yılları arasında uygulanan 12. Beş Yıllık Plan’dan halihazırda belliydi. Pek çok göstergeye göre, 12. Beş Yıllık Plan hedeflerine ulaşamadı ve “en başarısız” plan olarak nitelendirildi (1987’den itibaren pek çok ürünün üretiminin düşmeye başlaması dikkat çekicidir).

Artık Parti Kongresi’nde beş yıllık planın sonuçları hakkında herhangi bir rapor sunulmuyordu. 1991’de SBKP ülkedeki öncü rolünü çoktan kaybetmişti. Raporların sunulacağı ve bir sonraki beş yıllık planın tartışılacağı kongreler için artık vakit kalmamıştı.

Dönemin lideri Nikita Hruşçov’un müdahalesiyle şekillenen altıncı ve yedinci beş yıllık planları da unutmamamız gerek. Altıncı beş yıllık plan 1956’da başlatıldı (SBKP’nin XX. Kongresi’nde onaylandı). Ancak 1959’da uygulanması kesintiye uğradı. O yılın başında, XXI. Olağanüstü Parti Kongresi toplandı ve yarım kalan beş yıllık plandan 1959-1965 dönemini kapsayan yedi yıllık plana aceleyle geçiş yapıldı. Böylece, altıncı beş yıllık plan fiilen üç yıllık bir plana indirgendi ve bir sonraki yedinci beş yıllık plan iki yıl uzatılarak yedi yıllık bir plan haline getirildi. Teknik olarak bakarsak, yedinci beş yıllık planımız yoktu, onun yerini yedi yıllık plan almıştı.

Yedi yıllık plana geçiş, Hruşçov’un “hızlanma” ve komünizmi mümkün olan en kısa sürede inşa etme arzusuyla açıklandı. Altıncı planın temposu onu tatmin etmemişti. Bu nedenle, çok daha iddialı hedefler içeren yedi yıllık plana geçilmesine karar verildi. Yedi yıllık programın sloganı şöyleydi: “1970’e kadar ABD’yi yakalayın ve geçin!”

Bu geçiş elbette Devlet Planlama Teşkilatı için zorluydu ve uygulama sırasında pek çok tutarsızlık düzeltilmek zorunda kaldı. Yedi yıllık plan, beşinci beş yıllık planın (Stalin döneminde hazırlanan) ve hatta altıncı beş yıllık planın hedeflerinden çok daha düşük bir başarı gösterdi. Bu durum daha sonra dönemin SSCB Devlet Planlama Komitesi Başkanı Kuzmin’in yetersizlikle suçlanmasına neden oldu. Yedi yıllık planın pek çok hedefi –özellikle tarımda, konut yapımında, nüfusun yaşam standartlarının yükseltilmesinde vb– gerçekleştirilemedi.

Halk ironik bir şekilde yedi yıllık plana “Hruşçov sanayileşmesi” adını taktı. Bu yedi yıllık plan (Semiletka), SBKP’nin XXII. Kongresi’nin arka planını oluşturdu. Aynı kongrede partinin üçüncü programı da kabul edildi ve bu program 1980 yılına kadar SSCB’de komünizmin inşa edileceği sözünü veriyordu.

Hruşçov’un Ekim 1964’te görevden alınmasının ardından, yedi yıllık program bir macera olarak nitelendirildi ve Sovyetler Birliği, olağan beş yıllık planlamaya geri döndü.

Özellikle 22 Haziran 1941’de uygulaması sona eren üçüncü beş yıllık plan üzerinde durmak istiyorum. Bu, Sovyet ekonomisinin faşist saldırılar nedeniyle tamamen felç olduğu anlamına gelmez (her ne kadar çok sayıda işletme kendini işgal edilmiş topraklarda bulmuş olsa da). Tam tersine, SSCB’nin parti-devlet liderliği, zaten seferber olmuş Sovyet ekonomisini (kontrolümüz altındaki topraklarda) daha da güçlendirmek için kararlı tedbirler almaya başladı.

30 Haziran 1941’de, 1941-1945 Büyük Anayurt Savaşı sırasında Sovyetler Birliği’nin olağanüstü yüksek devlet organı olan Devlet Savunma Komitesi (GKO) kuruldu. GKO şu kişilerden oluşuyordu: SSCB Halk Komiserleri Konseyi Başkanı İ.V. Stalin (Başkan); Dışişleri Halk Komiseri V.M. Molotov (Başkan Yardımcısı); SSCB Halk Komiserleri Konseyi Başkan Yardımcısı K.E. Voroşilov; Bolşevik Merkez Komitesi Sekreteri G.M. Malenkov.

Tam olarak aynı gün, Nikolay Voznesenskiy başkanlığındaki Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet Savunma Komitesi’nin tüm üyelerine, ülke ekonomisinin geliştirilmesi için daha önce kabul edilen barış planının yerini alan, 1941’in üçüncü çeyreği için ekonomik seferberlik planını sundu.

Üçüncü çeyrekte silahlanma ve askeri teçhizat üretiminin yüzde 26 oranında artırılması öngörülüyordu ki bu oran savaş öncesi planın rakamlarını fazlasıyla aşıyordu. Tüm kaynaklar – metal, kömür, elektrik, ekipman– askeri üretim lehine yeniden dağıtıldı. Metal kesme makinelerinin yüzde 75’i tüm sanayi dallarına dağıtıldı ve seferberlik stoklarındaki metallerin çoğu savunma işletmelerine aktarıldı.

Kömür ve petrol üretiminin, demir eritmenin, özel tipte haddelenmiş ürünlerin ve metal kesme makinelerinin üretiminin keskin bir şekilde artırılması planlandı. Yeni işletmelerin inşası büyük ölçüde kısıtlandı, serbest kalan kaynaklar mevcut üretim kapasitelerinin daha eksiksiz ve verimli bir şekilde kullanılmasına yönlendirildi.

30 Haziran 1941’den itibaren Devlet Planlama Teşkilatı ve GKO sürekli etkileşim halindeydi. Kısa süre içinde GKO’ya, Gosplan Başkanı Nikolay Voznesenskiy (bu göreve 1938’de gelmişti) de dahil olmak üzere birkaç kişi daha eklendi. Voznesenskiy, mühimmat üretim planının sanayi tarafından uygulanması için GKO komiseri olarak atandı.

7 Ağustos 1941’de, SSCB Gosplan’ının ülkenin doğu bölgelerindeki SSCB sanayisinin tahliyesini ve seferberliğini sağlamakla görevlendirildiği 421 sayılı “Tahliye edilen işletmelerin yerleştirilme sırası hakkında” GKO kararı kabul edildi. Devlet Planlama Teşkilatı’na işletmelerin yer değiştirmesi için acil bir plan hazırlaması talimatı verildi.

Dokuz gün sonra, 16 Ağustos 1941’de, Devlet Planlama Teşkilatı tarafından 1941’in IV. çeyreği ve 1942 için Volga bölgesi, Urallar, Batı Sibirya, Kazakistan ve Orta Asya için geliştirilen “Askeri ve İktisadi Plan” kabul edildi. Bu plan, sanayiyi SSCB’nin doğu bölgelerine taşımak ve bu bölgelerde Büyük Anayurt Savaşı’nın ihtiyaçları için gerekli askeri üretimi artırmak üzere tasarlanmıştı.

Öncelik havacılık endüstrisi, mühimmat, silahlanma, tank ve zırhlı araçlar, demir, demir dışı ve özel metalurji, kimya işletmelerine verildi.

Savunma sanayiinin ihtiyaçlarına kaynak sağlamak için “askeri iktiadi plan”, Volga bölgesinde, Urallarda, Batı Sibirya'da, Kazakistan'da ve Orta Asya’da yakıt, petrol ürünleri, metal, gıda ve sanayi malları dahil olmak üzere devlet rezervlerinin mevcut üretim pahasına artırılmasını ve rezervlerin SSCB’nin batı bölgelerinden doğu bölgelerine taşınmasını öngörüyordu.

Kasım 1941’in sonuna kadar, 1500’den fazla büyük sanayi kuruluşu (toplamda yaklaşık 2600) ve 7,5 milyon insan –işçiler, mühendisler, teknisyenler ve diğer uzmanlar– ülkenin doğusuna taşındı. Taşınan işletmelerden bazıları 1942 yılbaşından önce çalışmaya başladı. Diğerleri ise daha sonra. Tahliyenin ikinci aşaması, 150 işletmenin daha taşındığı 1942 yılında gerçekleşti.

İşletmelerle birlikte taşınan toplam işçi sayısı 10 milyona ulaştı. Genel olarak, 1942’de SSCB’nin doğu bölgelerinde askeri teçhizat geliştirme ve üretme planı sadece yerine getirilmekle kalmadı, bazı durumlarda aşıldı.

Stalin ve yakın çevresi kaçınılmaz savaşın başlangıcını en azından 1942 veya 1943’e kadar ertelemek için mümkün olan her şeyi yaptı. Bu işe yaramadı. Üçüncü beş yıllık plan (önceki ikisi gibi) direktif niteliğinde olmasına rağmen, savaşın daha erken patlak verme olasılığını düşündüren bazı görevler içeriyordu.

Bugün pek çok insan hala şaşırıyor: Birkaç ay içinde tüm endüstrinin yaklaşık üçte birini (üretim hacimlerine göre hesaplarsak) uzun mesafelere (bin kilometre ve daha fazla) taşımayı nasıl başardık?

Üçüncü Beş Yıllık Plan, yalnızca yeni işletmelerin kurulmasını ve mevcut işletmelerde üretimin artırılmasını değil, aynı zamanda batı bölgelerinden taşınması gerekebilecek fabrikaların yerleştirilmesi için alanların hazırlanmasını da öngörüyordu. Bu hazırlık, sadece temelleri değil, aynı zamanda ulaşım yolları, elektrik ve su temini gibi altyapı unsurlarının inşasını da kapsıyordu.

Elbette bu durum kaynakların bir kısmını üretimin artırılmasından uzaklaştırdı, fakat hükümet barış zamanında olası bir savaş durumu için önceden “zemin hazırlamak” amacıyla bütçe ayırdı. Bu, Sovyet liderliğinin ileri görüşlü ve proaktif yaklaşımının çarpıcı bir örneği.

Savaşın patlak vermesi, milli ekonominin beş yıllık planlamasını bir süreliğine askıya almayı zorunlu kıldı. Cephede hızla değişen durumu dikkate alan Devlet Planlama Teşkilatı, üç aylık ve aylık planların geliştirilmesine geçti.

Savaşın ilk yılında planlar işletmelerin doğuya yeniden konuşlandırılmasını öngörürken, 1943’ten itibaren üç aylık ve aylık planlar Sovyet Ordusu tarafından kurtarılan bölgelerdeki işletmelerin restorasyonunu ve faaliyete geçirilmesini, ayrıca altyapının (demiryolları, otoyollar, köprüler, elektrik şebekeleri vb.) yeniden inşasını içermeye başladı.

İşgal altındaki bölgelerde yaklaşık 32 bin sanayi kuruluşunun yok edildiğini hatırlatmak isterim. İşgalciler savaş öncesi çelik üretim hacminin yüzde 60’ını, kömür üretiminin yüzde 70’ini, petrol ve gaz üretiminin yüzde 40’ını eriten üretim tesislerini imha ettiler. Ayrıca 65 bin kilometre demiryolu da tahrip edildi.

Kurtarılmış bölgelerin ekonomisinin restorasyonu sadece SSCB’nin tüm milli ekonomisini canlandırmak için gerekli değil, aynı zamanda cepheye gerekli ürünlerin hızlı ve minimum maliyetle sağlanmasını da mümkün kılıyordu.

Acil durum (üç aylık ve aylık) planlama rejimi savaşın sonuna kadar yürürlükte kaldı. Daha 1945 yılında Devlet Planlama Teşkilatı, 1946-1950 dönemi için bir sonraki (dördüncü) beş yıllık planı geliştirmeye başladı.

Beş Yıllık Plan’ın ana hedefi 9 Şubat 1946’da Stalin tarafından şöyle formüle edildi: “Ülkenin zarar gören bölgelerini restore etmek, sanayi ve tarımın savaş öncesi seviyesini geri getirmek ve daha sonra bu seviyeyi önemli ölçüde aşmak”.

18 Mart 1946’da SSCB Yüksek Sovyeti, Ülkenin Milli Ekonomisinin Restorasyonu ve Geliştirilmesi için Dördüncü Beş Yıllık Plan hakkındaki Kanunu kabul etti. Beş Yıllık Plan'ın ana hedefi başarıyla gerçekleştirildi: 1948’de savaş öncesi (1940) sanayi üretimi seviyesine ulaşıldı. 1950’ye gelindiğinde ise SSCB, milli gelir açısından savaş öncesi seviyeye ulaşmayı başardı.