Çelyabinsk'te çevre katliamı

Oligark İgor Zyuzin ve Moskova'nın 'Temiz Hava' projesindeki sahtekarlık

Çevirmenin notu: Rusya’nın ağır sanayi bölgesi Çelyabinsk’te yaşanan çevresel bozulma, tüm “iklim değişikliği” kıyamet senaryolarını sollayacak türden. Bunun belli gerekçeleri var; burada faaliyet gösteren çelik, kok kömürü ve kömür holdingi Mechel’in patronu İgor Zyuzin, Rusya Sanayiciler ve Girişimciler Birliği Başkanı Aleksandr Şohin’in yardımıyla Moskova’da yürüttüğü lobi faaliyetlerinin meyvesini gani gani alıyor. Mart ayında Zyuzin ve Şohin hakkında Rus basınında yer alan haberlerde, emisyon hedeflerinin yerine getirilmemesi nedeniyle bir kamu bankasının iflas davası yoluyla Zyuzin’in varlıklarını kamulaştırmayı planladığı ve kendisinin ve Şohin’in bunu savuşturmak için Kremlin’den yardım istediği bilgisine yer verilmişti. Oligark Zyuzin’in fabrikaları tarafından kirletilen kentte hakikatin yalana, hukukun suça karşı nasıl mağlup geldiğinin iyi bir emsali görülebilir. Aşağıda tercümesi verilen makalede 74.ru muhabiri Artyom Krasnov, Moskova makamlarının yürüttüğü “Temiz Hava” projesinin ne tür bir aldatmaca olduğunu izah ediyor.

---

Çelyabinsk’te çevre katliamı: Temiz Hava projesinin sübjektif fiyaskosu ve iyi emisyon azaltım rakamlarının gerçek yüzü

Artyom Krasnov

22 Haziran 2023

Kâğıt üzerinde emisyonlarda neredeyse iki kat azalma görebilirsiniz. Ancak aslında farklı bir tablo olduğunu görüyoruz (Aralık 2018 tarihli kent duman raporları arşivi). Kent yedi yıldır Temiz Hava projesine katılmasına ve tüm resmi düzeylerde daha az emisyon olduğunu söylemelerine rağmen Çelyabinsk, zaman zaman dumana boğuluyor. 74.ru muhabiri Artyom Krasnov, yetkililerin açıklamalarının burnumuzun şahit olduğundan neden bu kadar farklı olduğunu anlamaya çalıştı. Onun görüşlerini birinci ağızdan aktarıyoruz.

Çelyabinsk’in yanmasıyla dalga geçme taraftarı değilim: ne de olsa kentimiz karmaşık ve sanayileşmiş halde. Fakat temanın kendisi, on yıl önce olduğu gibi balkonumun iç pencere pervazını kirleten ince tozla birlikte bir kalem istiyor. Kaç akşamın gaz saldırılarıyla mahvolduğunu saymak mümkün değil. Yürüyüşe çıkıyorsunuz ve hemen kötü bir şeyler yazmak için eve itiliyorsunuz (tamam, burada toksinlerle zehirlenme nedeniyle karakter ve kafa karışıklığı için bir ayarlama yapacağız).

Çelyabinsk aynı zamanda “Ekoloji/Temiz Hava” başlıklı ulusal projenin katılımcısı, ancak burada tam olarak ne söz konusu? Bu kayıtlara yükümlülükler koyuyor ve ilginç bir şekilde, güya bunları yerine getiriyor. Peki kentin havası neden düşman ordusunun askerlerinin gazla zehirlendiği Birinci Dünya Savaşı’na hatıralarını anımsatıyor? Eko-projenin kendisinden haberiniz yoksa, “Öğren” imlecine tıklayalım ve ardından durumun neden sahiden içler acısı olduğunu anlayalım.

Çelyabinsk’in eko-projesi nedir?

Çelyabinsk’teki temiz hava projesi, Ekoloji adlı ulusal projeden ve onun “Temiz Hava” alt projesinden doğdu. Çelyabinsk, tüm karasal kirleticilerden kaynaklanan toplam emisyonların yüzde 20 oranında azaltılmasının planlandığı 12 kent listesine dahil edildi (195-FZ sayılı Kanun). Bu projenin temeli, 2019 yılından bu yana büyük işletmeler tarafından bölgesel hükümet, Rosprirodnadzor (Federal Tabii Kaynakları Denetleme Kurumu) ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile imzalanan dört taraflı sözleşmelerle oluşturuldu. Bölgede 9’u Çelyabinsk’te veya civarında bulunan 16 işletme ile sözleşmeler imzalandı; bunlar CHEMK, Zinc, CHKPZ, ChTPZ, Tekno fabrikası, CHMC, Mechel-Coke, Minplita fabrikası ve Korkinskiy sektor (Promrecultivation LLC). Federal eko-projeye ek olarak, Çelyabinsk de kendi eko-projesini oluşturdu. Bu, bölgesel hükümet ile kentin baş kirleticileri arasında 33 ikili sözleşme şeklinde gerçekleşti. Çelyabinsk işletmeleri arasında, yukarıda listelenenlere ek olarak, Signal ve Oxide tesisleri, Çelyabinsk Metal Yapılar Tesisi, Donkarb Grafit (elektrot tesisi), Konar Group, CHTZ-Uraltrak, Fortum PJSC (CHP-1, CHP-2, CHP-3, CHP-4) ve Kopeysk’te bulunan ancak bize yakın olan Plastik Tesisi tarafından yeni sözleşmeler imzalandı. Şirketler yeni ekipmanlara yatırım yapma ve en tehlikeli emisyon kaynaklarını ortadan kaldırma taahhüdünde bulunarak diğer hususların yanı sıra federal gerekliliklerin yerine getirilmesini kolaylaştırdı.

Temiz Hava projesine katılan kentlerdeki emisyonların 2017’den 2024’e kadar yüzde 20 oranında azalacağı varsayılmıştı. Fakat Çelyabinsk, Vali Aleksey Teksler hükümetinin göreve başlamasıyla, artan yükümlülükler —derhal eksi yüzde 31,5— üstlendi. Geçen yıl, çıta sansasyonel bir şekilde yüzde 45,5’e yükseltildi, ancak bunun ek yükümlülükler içermediği ortaya çıktı: sadece işletmelerin çoğu emisyonlarda bir marjla azalma beyan etti, bu nedenle hükümet gelecek için tüm bu tahminleri topladığında, yüzde 31,5 yerine yüzde 45,5’e ulaştı.

Belki de boşuna panik yapıyoruzdur? Sonuçta, bu iki kat azalma sağlandığında farkı hissedeceğiz, değil mi?

Görünüşe göre öyle değilmiş. Gözlerimin önünde, Başbakan Yardımcısı Viktorya Abramçenko tarafından 2022 yılında imzalanan Çelyabinsk eko-projesinin kapsamlı bir planı duruyor. Planda verilen tablolardan, emisyonlardaki yüzde 45,5’lik azalmanın yüzde 40’ının 2021’de halihazırda sağlandığı ve kalan yüzde 5,5’in 2022-2026 planı olduğu anlaşılıyor (yani toplamın dokuzda biri). 2017 yılında emisyonlar yılda 211 bin ton seviyesinde kaydedilmişken, geçen yılın sonunda 127 bin ton olduğu iddia ediliyor. Dolayısıyla 2026’ya kadar kalan süre boyunca emisyonlar başlangıç seviyesine göre sadece yüzde 5,7 oranında azalacak. Yani, ekolojik bir cennet sadece beş dakikayı (yüzde) kaçırmış gibi görünüyor.

Benzer bir tabloyu (emisyonlar açısından) havayı asıl kirleten yer olan Çelyabinsk Metalürji Kombinası’nın (ChMK, Mechel) raporlarında da görüyoruz. 2017 yılında 68 bin ton olan emisyonlar şu anda yaklaşık 50 bin ton ve gelecek yıllarda bu rakamın sadece 2 bin ton azalması bekleniyor. Bu arada mevcut rakamlar, örneğin 268 bin tonun kaydedildiği 1990 yılı rakamlarıyla tezat oluşturuyor: yani, şirket otuz yıl içinde emisyonları beş kattan fazla azaltmış görünüyor (açık ocakların kapatılması ve üretim hacimlerindeki genel düşüş burada başat faktörler).

Mechel emisyonlarını yaklaşık üçte bir oranında azaltma taahhüdü verdi ve şu an itibariyle planın yüzde 90 oranında yerine getirildiği iddia ediliyor. Yani, önümüzdeki iki yıl içinde ChMK’de (Mechel) emisyonlarda radikal bir azalma beklemeye gerek yok: konu neredeyse kapanmış sayılır.

Basitçe söylemek gerekirse, resmi ölçümlere göre, Çelyabinsk’in çevre projesi hayata geçirilmiş sayılmaz. Şu anda soluduğumuz hava, iki kat azalmanın sonunda soluyacağımız havayla hemen hemen aynı.

Elbette bazı çekinceler var. Örneğin, son teslim tarihinin başlangıcı 2024’ten 2026’ya kaydırıldıktan sonra ve aynı Mechel harıl harıl çalışıp sonuçlarını gazetecilere gösterirken, ferroalyaj tesisi (CHEMK) dilsizi oynuyor ve sadece yeni teslim tarihlerini karşılama taahhüdü veriyor, daha fazlasını değil. Satır aralarından eko-projenin bu koşullarda öncelikli olmadığı ve CHEMK yönetiminin taleplerimizi dikkate almaya tenezzül etmediği anlaşılıyor. Belki de 2026 yılına kadar çarpıcı bir ilerleme kaydedecekler ve hepimiz rahat bir nefes alacağız? Kimse inanmayı yasaklamıyor ama bir gazeteci olarak şu ana dek bu konuları tartışma konusunda mutlak bir isteksizlik görüyorum.

Çöplüğün bununla ne ilgisi var?

Halihazırda yüzde 40 oranında azaldığı iddia edilen emisyonların azaltılmasına ilişkin güzel rakamlar nereden geliyor? Çelyabinsk çöp sahası ıslah projesi, rakamların kamuoyuna sirayet etmesine epey yardımcı oluyor. Kesinlikle önemli bir başarı haline geldi, ancak aynı zamanda 2018-2021 yıllarında kaydedilen emisyon azaltımlarının aslan payını da sağladı ve böylece bu işin yükünü sanayi işletmelerinden kaydırdı. Siz karar verin: Düzenli depolama sahasının tasfiyesinin emisyonları yılda 63 bin ton azalttığı iddia edilirken, sanayi kuruluşlarının 32 bin ton azaltması gerekiyor. Yani, düzenli depolama sahasının kapatılması ekolojik başarının üçte ikisini hemen sağlamış ve böylece sanayi kuruluşlarının emisyonlarını [vali tarafından belirlenen] ortalama hedef olan yüzde 45,5’ten çok daha az azaltmalarına olanak tanıdı.

Severnıy Luç Yolu üzerindeki eski şehir çöplüğünün bulunduğu alan 2021 yılında böyle görünüyordu.

Fabrikalar kendi kendine duman tüttürüyor

Yetkililerin cevaplarını biliyoruz: orman yangınları ve olumsuz hava koşulları, kuraklık ve toz, yoldaki arabalar ve kamyonlar ve hesaplanmamış emisyonlar (bahçeler, barbeküler, Karlikanovskiy taş ocağı, vb.) ile birlikte sayılması gereken faktörler. Unutmayalım ki, aynı Mechel çevre projesinin ilerlemesini detaylı olarak ele alıyorsa, bir dizi tesis de sessiz kalmaya devam ediyor ve emisyonları muhtemelen “Abramçenko planında” emisyon azaltımı olarak halihazırda hesaba katılıyor. Ayrıca, Çelyabinsk eko-projesinin zararlı maddelerin spesifik bileşimini dikkate almadığını ve pek çok faaliyetin toz yakalamaya yönelik olduğunu (ki bu da kendi başına önemlidir) unutmayalım; daha küçük miktarlarda bile büyük zararlara neden olan daha tehlikeli maddeler de vardır. Bu emisyonların hesaplanması hala uzak bir geleceğin konusu.

Rakamlara göre, Temiz Hava projesi neredeyse tamamlandı, fakat insanların hissettiklerine ve söylediklerine inanırsanız, epey başarısız oldu. Birileri bu tür konularda öznel değerlendirmelerin rol oynamadığını söyleyecektir. Böyle bir insana örneğin bir ahırda bir gece geçirmeyi teklif edeceğim, zira bu ve beş yıldızlı bir otel arasındaki fark tamamen özneldir. Kendinizi rahatlatırken sadece kokuyu düşünün, asıl önemli olan uyuyacak bir yerinizin olmasıdır.

Sübjektif raporların üzerine fabrikaların çalışkanlığı da ekleniyor. Rosstat’a göre metal eşya üretimi yıl içinde üçte bir oranında arttı ve kentteki metalürji işletmelerinin kapasite kullanımı yüzde 100’e yakın. Pek çok fabrika “gaz pedalı yere” modunda çalışıyor ama birilerinin bu gazı soluması gerekiyor.

“Temiz Hava 2.0” mı?

Görünüşe göre Çelyabinsk’in yeni bir plana ihtiyacı var, değil mi? Evet ve bu halihazırda var.

Emisyonların doğrudan azaltılmasına ek olarak, kentimiz kirlilik kotalarının belirlenmesi konusunda o kadar karmaşık ve kafa karıştırıcı bir deneye dahil oluyor ki, bu deneyin ilkelerini belirleyenler bile kolayca açıklayamıyor. Sonuç olarak şöyle bir şey var: Rosprirodnadzor uzmanları güya özet hesaplamalar yaptı ve tekil olarak işletmeler için emisyon kotalarını, kentin herhangi bir yerinde, herhangi bir zaman tüm göstergeler izin verilen konsantrasyon sınırına uyacak şekilde belirledi. Bu proje 2020’den beri durmuş vaziyette ve hala çeşitli onay aşamalarında. İşletmeler kota aldılar, ticaret yapıyorlar, planlar geliştiriyorlar, raporlama yapıyorlar ama emisyonları azaltmaya dönük gerçek çalışmaya ulaşamadılar. Konunun aşırı gizliliği şüpheciliği artırıyor; örneğin, işletmelere verilen kotalara ilişkin veriler yayımlanmıyor (bu bir ticari sır). Bu durumda ve değişen son tarihlerde, Devlet Duması resmi olarak katı değişikliklerin yeni turunu kabul etmiş olsa da, proje muhtemelen bir süre daha belirsizlik içinde kalacak. Fakat işlemeyen yasaları sıkılaştırmak, sayıları sıfırla çarpmaya benzer.

Bir başka faydalı teşebbüs daha oldu: bu da tüm işletmelerin kirleticilerin gerçek emisyonlarını canlı olarak kaydeden sensörlerle donatılması mecburiyeti (şu anda yapıldığı gibi algoritmik hesaplama ile değil). Bu, örneğin, olumsuz meteorolojik koşulların olduğu dönemlerde işletmelerin izlenmesini kolaylaştıracak, zira şu ana dek emisyonlardaki azalma, farklı sağlık tehlikelerine sahip olabilecek belirli bir dizi bileşen dikkate alınmadan yalnızca dolaylı olarak kaydediliyor. Proje uzun yıllardır tartışılıyordu ama Rusya Devlet Başkanı ilgili yasayı ancak Nisan 2023’te ve en iyi ihtimalle uygulamaya geçilmesinden iki buçuk yıl önce imzaladı. İşletmeler ellerini ovuşturuyor: Rusya’da bu tür sensörlerin üretiminin sınırlı olduğunu, ithalatın yaptırımlar nedeniyle engellendiğini iddia ediyorlar...

Sensör ile koku başka konuşuyor

Bir diğer mecburi ancak az çok duraklatılmış bir proje de 2021 yılında açılan eko-izleme merkezi. Kentin farklı bölgelerindeki hava kalitesinin bağımsız bir şekilde değerlendirilmesi fikri kesinlikle makul görünüyor. Fakat şu ana kadar veriler öznel duygularla iyi bir korelasyon göstermiyor ve zehirli sisin olduğu günlerde bile sistem çoğunlukla havanın durumunun normal seviyede olduğunu gösteriyor. Bunun pek çok açıklaması mevcut ama rakamlar halkın algıları ve hisleriyle bir araya gelene kadar bir yere varamayacağız. Nihayetinde, burnunuz donmaktan düşüyorsa neden +20 gösteren bir termometreye ihtiyacımız olsun ki?

Bu, Temiz Hava projesinin tamamen işe yaramaz olduğu anlamına gelmiyor, hayır. Aksine, uzun bir yolculuğun ilk adımı oldu. En azından “Temiz Hava”, yetkilileri ve işletmeleri Çelyabinsk’teki hava kalitesini ciddi bir şekilde tartışmaya ve iyileştirmek için gerekli adımları koordine etmeye zorladı. Ancak henüz büyük bir atılım gerçekleşmedi, bu da Çelyabinsk’in duramayacağı ve Temiz Hava 2.0 projesi üzerinde düşünmemiz gerektiği anlamına geliyor. Aksi takdirde, halihazırda kaydedilen ilerleme bile bir sonraki olumsuz meteorolojik koşulların yarattığı sis içinde kaybolacaktır.